परिचय
करिब एक हजार वर्षअघिका एक महान् आचार्य, श्री रामानुजाचार्य, सधैं भगवानको भक्ति र चिन्तनमा लीन रहनुहुन्थ्यो। तर, उहाँको मनमा एउटा गम्भीर शङ्का उत्पन्न भयो: यदि कसैले जीवनभर भगवानको स्मरण र भजन गर्छ तर अन्तिम समयमा अचेत वा मूर्छित भएर भगवानलाई सम्झन सकेन भने के उसलाई मोक्ष मिल्दैन? के उसले फेरि यस संसारमा जन्म लिएर दु:ख भोग्नुपर्ने हुन्छ? यो प्रश्नले उहाँलाई गहिरो चिन्तनमा डुबायो।
दिव्य संवादको पृष्ठभूमि
त्यस समयमा, सात मोक्षदायी पुरीमध्ये एक काञ्चीपुरममा (जहाँ शिव काञ्ची र विष्णु काञ्ची दुई भाग छन्) काञ्ची पूर्ण नामका एक महात्मा बस्नुहुन्थ्यो। विष्णु काञ्चीमा ब्रह्माजीको यज्ञबाट प्रकट हुनुभएका भगवान वरदराज (जो सत्ययुगका भगवान हुन् र शंख, चक्र, गदा तथा अभय हस्त लिएर विराजमान हुनुहुन्छ) सँग काञ्ची पूर्णको सीधा संवाद हुन्थ्यो। भगवान वरदराज काञ्ची पूर्णलाई अगाध स्नेह गर्नुहुन्थ्यो र उहाँसँग कुराकानी गर्नुहुन्थ्यो। रामानुजाचार्यले यसै कुराको बारेमा थाहा पाएपछि, उहाँले काञ्ची पूर्ण स्वामीजीलाई आफ्ना प्रश्नहरू भगवानसमक्ष राखेर उत्तर ल्याइदिन अनुरोध गर्नुभयो।
रामानुजाचार्यका प्रश्नहरू
रामानुजाचार्यले काञ्ची पूर्ण स्वामीजीलाई आफ्ना प्रश्नहरू यसरी सुनाउनुभयो:
- सर्वोत्तम उपाय के हो? भगवानलाई प्राप्त गर्ने सबैभन्दा सरल र उत्तम उपाय के हो? कर्म, ज्ञान, भक्ति वा प्रपत्ति (शरण) मध्ये कुन मार्ग उत्तम हो?
- अन्तिम स्मरण आवश्यक छ? जीवनभर भगवानको भजन गर्ने व्यक्तिले अन्तिम समयमा कुनै कारणवश स्मरण गर्न नसकेमा के भगवानले स्वीकार गर्नुहुन्न?
- मोक्ष कहिले प्राप्त हुन्छ? भगवानले मोक्ष पदमा कहिले स्वीकार गर्नुहुन्छ?
- गुरु कसलाई बनाउने? हामीले कसलाई आफ्नो गुरु (आचार्य) मान्नुपर्छ?
भगवान वरदराजका छ अमृतवाणीहरू (भगवानका षट् वाक्य)
काञ्ची पूर्ण स्वामीजी भगवान वरदराजलाई पङ्खा गर्दै हुनुहुन्थ्यो जब उहाँले रामानुजाचार्यका प्रश्नहरू भगवानलाई सुनाउनुभयो। भगवानले ती प्रश्नहरूको उत्तर छ वटा वाक्यमा दिनुभयो, जसलाई 'षट् वाक्य' भनिन्छ:
- "अहमेव परम तत्वं जगत् कारणं": भगवानले भन्नुभयो, "म नै यो सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको एक मात्र कारण हुँ, परम तत्व हुँ"।
- "क्षेत्रज्ञ-ईश्वर भेदः सिद्ध एव न": "जीव (क्षेत्रज्ञ) र ईश्वरबीचको भिन्नता सधैं सिद्ध छ, अभेद कहिल्यै हुन सक्दैन"।
- "महामोक्षोपायः न्यास एव": "मोक्ष प्राप्तिका लागि शरणागति (भगवानका चरणमा पूर्ण समर्पण) भन्दा उत्तम अर्को कुनै उपाय छैन"। यो शरणागति भनेको 'हामी तपाईंको हौं, हामी आफ्नै लागि केही गर्न सक्दैनौं, तपाईंले उठाउन चाहनुहुन्छ भने उठाउनुहोस् वा आफ्ना चरणहरूले कुल्चेर अघि बढ्नुहोस्, तर हामी आफ्नो लागि केही गर्न सक्दैनौं' भन्ने भाव हो।
- "मद्भक्तानां जनानां स्मृतिर्देहावसाने नैव": "म मेरा भक्तहरूबाट अन्तिम स्मरणको अपेक्षा गर्दिन"।
- "ददामि परम पदम्": "यदि मेरा वैष्णव जनहरू (जीवनभर मेरो भजन-पूजन गर्नेहरू) कुनै कारणवश अन्तिम समयमा मेरो स्मरण गर्न सकेनन् भने पनि, म उनीहरूलाई स्वीकार गर्छु र शरीर त्याग गर्दा मेरो परम पद (वैकुण्ठ धाम) प्रदान गर्छु"।
- "पूर्ण महात्मं समायात् गुणानां": (यो वाक्य र रामानुजाचार्यको गुरुसम्बन्धी प्रश्नको प्रत्यक्ष व्याख्या स्रोतमा उपलब्ध छैन। यद्यपि, यो वाक्य भगवानको पूर्ण महिमा र गुणहरूसँग सम्बन्धित हुन सक्छ।)
निष्कर्ष
भगवान वरदराजका यी दिव्य उत्तरहरूले रामानुजाचार्यका सबै शङ्काहरू निवारण गरिदियो। यी अमृतवाणीहरूले भक्ति र शरणागतिको महत्त्वलाई जोड दिन्छन्, र यो आश्वासन दिन्छन् कि भगवान आफ्ना साँचो भक्तहरूलाई अन्तिम स्मरणको कमी भए पनि स्वीकार गर्नुहुन्छ र उनीहरूलाई परम धाम प्रदान गर्नुहुन्छ। यसबाट हामी बुझ्न सक्छौं कि भगवानको कृपा असीमित छ र साँचो भक्तिमा समर्पण नै मोक्षको सबैभन्दा सरल मार्ग हो।
