जय श्रीमन्नारायण!
आज हामी एउटा महत्त्वपूर्ण विषयमा कुरा गर्दैछौं: एक श्रीवैष्णवको दिनचर्या कस्तो हुनुपर्छ? बिहान उठ्ने बित्तिकैदेखि राति सुत्न जाँदासम्म के गर्ने र के नगर्ने भन्ने विषयमा धेरै जिज्ञासाहरू हुन्छन्। जब आचार्यद्वारा हाम्रो पञ्च संस्कार (शंख, चक्र धारण, नामकरण, मन्त्र दीक्षा, भगवत् शरणागति) गरिन्छ, तबदेखि नै हामी एउटा दीक्षामा बाँधिन्छौं जसको जीवनभर आचरण गर्नुपर्छ। वैष्णव हुनु भनेको कुनै विशेष काम गर्नु मात्र होइन, तर यज्ञ र शरणागतिको दीक्षामा दीक्षित हुनु हो। शरणागतले कसरी जीवनयापन गर्ने, आउनुहोस् जानौं।
प्रातःकालिन कर्महरू (Morning Rituals):
- गुरु परम्पराको अनुसन्धान: बिहान सोझेर उठ्ने बित्तिकै सबैभन्दा पहिले आफ्नो गुरु परम्पराको अनुसन्धान गर्नुपर्छ। हाम्रो श्री रामानुज सम्प्रदायमा दुई प्रकारका गुरु परम्पराको अनुसन्धान गरिन्छ: श्लोकात्मक गुरु परम्परा र वाक्यात्मक गुरु परम्परा। वाक्यात्मक परम्परामा १३ वाक्यहरू हुन्छन् जुन हरेक श्रीवैष्णवलाई याद हुनुपर्छ, आफ्ना आचार्यदेखि भगवान् सम्मको सम्पूर्ण परम्परा समेटिएको हुन्छ।
- कर दर्शन (Kar Darshan): गुरु परम्पराको स्मरणपछि बिहान उठेर आफ्नो हत्केलाको दर्शन गर्नुपर्छ। 'कराग्रे वसते लक्ष्मी, कर मध्ये सरस्वती, करमूले तु गोविंदः, प्रभाते कर दर्शनम्' मन्त्र जप गर्दै हत्केलाको अग्रभागमा श्री महालक्ष्मी, मध्यभागमा सरस्वती र मूलभागमा भगवान् गोविन्दको स्मरण गर्नुपर्छ।
- भूमि देवीलाई प्रणाम: यसपछि भगवान् विष्णुकी तेस्री पत्नी भूमि देवीलाई प्रणाम गर्नुपर्छ। दिनभरि उहाँमाथि हिँडेको, थुकेको र अन्य अशुद्धताका लागि क्षमा माग्दै 'समुद्र वसने देवि पर्वत स्तन मण्डले। विष्णु पत्नी नमस्तुभ्यं पाद स्पर्शं क्षमस्व मे।।' मन्त्र जप्नुपर्छ।
- स्नान आदि: भूमि देवीलाई प्रणाम गरेपछि स्नान गर्नुपर्छ।
- ऊर्ध्व पुण्ड्र (तिलक) धारण: स्नान गरेपछि सबैभन्दा पहिलो काम ऊर्ध्व पुण्ड्र (तिलक) धारण गर्नु हो। यसको सही विधि भनेको पहिले कमलको आसन (पाद दे) बनाउने, त्यसपछि देब्रे रेखा र दाहिने रेखा कोर्ने, र बीचमा श्री चूर्ण लगाउने हो। दैनिक कम्तीमा दुई तिलक धारण गर्नुपर्छ। तिलक श्वेत मृतिका (सेतो माटो) सँगै लगाउनुपर्छ, केवल श्री चूर्ण मात्र लगाउनुलाई 'रावण सम्प्रदाय' भनिन्छ, किनकि रावणले श्री (लक्ष्मी) लाई मात्र प्रेम गरे र भगवान्बाट द्रोह गरे।
- द्वय मन्त्र अनुसन्धान: तिलक लगाएपछि 'सर्व देश दसाकाली' बाट सुरु हुने श्लोकात्मक गुरु परम्परा र आफ्ना आचार्यको 'तनय पद्य' (स्तुति पद) को अनुसन्धान गर्नुपर्छ। द्वय मन्त्रको पनि अनुसन्धान गर्नुपर्छ।
- भगवत् आराधन: कुनै पनि वैष्णवको दिन भगवान्को अर्च अवतार (मूर्ति) को पूजा नगरी बित्नु हुँदैन। यदि समय अभाव भएमा चार तुलसीका पात मात्र चढाए पनि पर्याप्त हुन्छ।
- सन्ध्यावन्दनम्: सन्ध्यावन्दनम् अनिवार्य भए पनि, यदि रेल समात्ने जस्ता अत्यावश्यक परिस्थितिमा समय अत्यन्तै कम भएमा, भगवत् आराधनलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
- दैनिक गतिविधिहरू सुरु गर्ने: पूजा सम्पन्न गरेपछि आफ्नो दैनिक काममा लाग्न सकिन्छ।
दिनभरिका नियमहरू (Daytime Observances):
- द्वय मन्त्रको निरन्तर अनुसन्धान: दिनभरि हिँड्दा, बस्दा, काम गर्दा, वा कार्यालयमा हुँदा पनि द्वय मन्त्रको चिन्तन गर्नुपर्छ। माला जप गर्दा प्रदर्शन नगरी, माला झोलीमा राखेर विवेकपूर्वक गर्नुपर्छ ताकि अरूले थाहा नपाऊन्।
- प्रवचन श्रवण (कालक्षेप): वैष्णवहरूले दैनिक कम्तीमा १०-२० मिनेट सम्प्रदायका विद्वान् आचार्यहरूको प्रवचन सुन्नुपर्छ। 'कालक्षेप' भनिने यो परम्परा वैष्णवको जीवनका लागि अत्यावश्यक मानिन्छ।
साँझ र रात्रिकालीन कर्महरू (Evening and Night Rituals):
- सन्ध्याकालीन स्नान र सन्ध्यावन्दनम्: साँझमा फेरि स्नान गरी सन्ध्यावन्दनम् गर्नुपर्छ।
- मन्त्र अनुसन्धान: द्वय मन्त्रको चिन्तन र जप जारी राख्नुपर्छ।
- स्तोत्र पाठ:
- सम्भव भएमा विष्णु सहस्रनामको पाठ गर्ने।
- सुमङ्गल स्तोत्रको पाठ गर्ने।
- श्री कुरेश स्वामीजीद्वारा रचित यतिराज विंशति र प्रार्थना पञ्चकम् को पाठ गर्ने।
- अत्यन्त महत्त्वपूर्ण रूपमा, श्री आलवन्दारद्वारा रचित 'स्तोत्र रत्नम्' (आलवन्दार स्तोत्रम्) को पाठ अनिवार्य छ। पहिले आलवन्दार स्तोत्र नजान्नेलाई वैष्णव मानिँदैनथ्यो।
- आलवन्दार स्तोत्रभन्दा पहिले कुरेश स्वामीजीको पञ्च स् तवीमा रहेको 'श्री स्तव' पनि पाठ गर्न सकिन्छ।
- सन्ध्याकालीन भगवत् आराधन र प्रसाद ग्रहण: साँझमा पनि भगवान्को पूजा गरी भोग चढाउनुपर्छ। वैष्णवहरूले भगवान्लाई अर्पण गरिएको प्रसाद मात्र ग्रहण गर्नुपर्छ। नयाँ कपडा वा आभूषण पनि पहिले भगवान्लाई अर्पण गरेर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ।
- सुत्नुअघि: मोबाइल फोन एक छेउमा राख्ने। पुनः गुरु परम्पराको अनुसन्धान गर्ने। सुतेर द्वय मन्त्रको निरन्तर जप गर्दै सुत्ने। यसको उद्देश्य बिहान उठ्दा बित्तिकै द्वय मन्त्र स्मरण होस् भन्ने हो।
सामान्य नियम र आचरण (General Observances & Conduct):
- सबै वैष्णवको सम्मान: रामानन्दी, माध्व, गौडीय जस्ता उप-सम्प्रदायका आधारमा वैष्णवहरूबीच कुनै भेदभाव हुनुहुँदैन। अर्को वैष्णव देख्दा तुरुन्तै दण्डवत् प्रणाम गर्नुपर्छ।
- सबै प्राणीमा भगवान्को दर्शन: वैष्णवहरूले सबै जीवित प्राणीमा भगवान्को दर्शन गर्न प्रयास गर्नुपर्छ ('सर्वं विष्णु मयं जगत्')।
- नम्रता: एक सच्चा वैष्णव अत्यन्तै नम्र हुनुपर्छ, आफूलाई 'घाँसको टुक्राभन्दा पनि तुच्छ' ठान्नुपर्छ र अरू सबैलाई आफूभन्दा श्रेष्ठ र असल मान्नुपर्छ।
- आन्तरिक भावनामा जोड: श्री सम्प्रदायमा बाह्य कर्मकाण्डभन्दा आन्तरिक भक्ति र भावनालाई बढी महत्त्व दिइन्छ।
- अहंकारबाट बच्ने: बाह्य प्रदर्शन (जस्तै १२ तिलक लगाउने वा धेरै माला लगाउने) अर्थहीन हुन्छ यदि त्यससँग अहंकार, घमण्ड, वा अन्य वैष्णव, विशेषगरी नयाँ वैष्णवहरूप्रति अनादर छ भने।
- आत्म-सुधार: वैष्णवहरूले अरूमा दोष खोज्नुको सट्टा आफ्नै त्रुटिहरू पत्ता लगाउनमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ।
- आहार सम्बन्धी नियम: प्याज, लसुन, गाजर, सेतो भन्टा, र मसूर दाल जस्ता निषेधित भोजन कडा रूपमा त्याग्नुपर्छ।
- आचार्यको वचनमा पूर्ण विश्वास: आचार्यहरूलाई बढी ज्ञानी र बुद्धिमान् मानिने हुनाले, उहाँहरूका निर्देशनहरूलाई कुनै तर्क वा प्रश्न नगरी पूर्ण सरलता र विश्वासका साथ पालना गर्नुपर्छ।
- निरन्तर सत्संग: भक्तहरूको संगतमा रहनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।
- पवित्र ग्रन्थहरूको ज्ञान: द्वय मन्त्र र श्री रामायणको अर्थलाई गहिराइमा बुझ्नु पनि महत्त्वपूर्ण छ।
विद्यार्थीहरूका लागि विशेष सल्लाह: विद्यार्थीहरूका लागि संक्षिप्त दिनचर्याको सल्लाह दिइएको छ: गुरु परम्पराको अनुसन्धान, तिलक धारण, कम्तीमा एक माला मूल मन्त्र वा द्वय मन्त्रको जप, र विद्यालय/कलेज जानुअघि १० पटक चरम श्लोक जप गर्ने। विद्यालय/कलेज जाने बाटोमा पनि द्वय मन्त्रको जप जारी राख्नुपर्छ।
निष्कर्ष: एक वैष्णवले यस दिनचर्याको पालना गरेमा, भगवान्, आचार्य र भागवतहरूको कृपाले यो जीवन नै अन्तिम हुन्छ र अन्ततः उसले भगवान्को परम पद प्राप्त गर्दछ जहाँ भगवान्को नित्य कैङ्कर्य (सेवा) प्राप्त हुन्छ।
जय श्रीमन नारायण!
